Biografía. Vida e obra escrita do ilustre galego José Cornide

Introdución

As institucións hónranse sempre enaltecendo a aquelas personalidades que, no pasado, distinguíronse máis, pola súa sabedoría e dotes intelectuais ou pola súa xenerosidade ao servizo do seu pobo.

Por elo no seu desexo e esperanza de servir os intereses da Coruña en todas as súas facetas, no presente, no pasado e no porvir, os iniciadores do Instituto de Estudos Coruñeses, consideraron que a personalidade, valía e obra do polígrafo coruñés Don José Cornide Saavedra e Folgueira, haberían de ser exemplo e guía das súas actividades, unindo o seu nome ao título da institución.

En primeiro lugar polo seu acendrado coruñesismo, pois como di, con todo rigor, o mellor coñecedor da vida e obra do ilustre escritor, Don Carlos Martínez-Barbeito, "sendo coruñés nato, medular e vocacional, mirou con igual amor e serviu con igual talento todas e cada unha das etapas da proxección do tempo na súa cidade considerándoas como análogas irradiacións pretéritas ou vindeiras, do mesmo feito xeográfico, histórico e sociolóxico que é A Coruña".

En segundo lugar pola súa extraordinaria erudición en todas as fontes do saber humano unindo a unha primeira e tradicional formación humanística, con profundos coñecementos nas linguas clásicas, literarios, históricos e filosóficos, unha profunda inclinación cara ás Ciencias da Natureza, cara á Xeografía, Sociología e Economía, en cuxa formación non só participaban os libros, senón a observación directa dos fenómenos naturais, a experimentación e a provisión de datos nas súas continuas viaxes polas costas de Galicia e do seu interior, de acordo nisto último coas novas formas de coñecemento que impulsaban as ideas da Ilustración.

Se a isto unimos o enorme entusiasmo e actividade que manifestou na creación daqueles organismos que determinou o progreso cultural, económico e social da Coruña do seu tempo, é indubidable "que era o máis indicado para converterse en símbolo do nobre esforzo coruñés que representa este Instituto".

Estas calidades persoais haberían de verse favorecidas polo afán dun mellor aproveitamento en beneficio da sociedade contemporánea. Dándose conta do estado xeral e do atraso cultural e económico do país, considerou necesario impulsar a vitalización das riquezas improductivas e implantar novas formas de progreso.

A iso habían de contribuír por unha banda o ambiente da cidade en que naceu e educouse e por outro o espírito do seu século, xa que a traxectoria do seu período vital cae, na súa totalidade, dentro das correntes ideolóxicas que, como reacción ao pensamento e modos de vivir dos séculos XVI e XVII, xorden en Europa nos comezos de.l XVIII e van desenvolverse en España na segunda metade do devandito século, co nome da Ilustración.

O século XVIII e a Ilustración

A instauración en España da dinastía de Borbón, no ano 1700, con Felipe V, levou a cabo unha serie de reformas de carácter gubernativo que como terminación do sistema tradicional dos últimos Rey é da casa de Austria e cun sentido de novidade, estimularon e implantaron outra forma de goberno da monarquía absoluta, o chamado Despotismo Ilustrado.

A novidade deste sistema ha de ser que, en contraposición coa Teoloxía e a Metafísica do século anterior, a Razón e a Natureza, no filosófico, orixinarán o Racionalismo das ciencias puras e a súa aplicación práctica mediante o empirismo e a investigación.

A filosofía da Ilustración, introduciuse en España coa idea de que era necesario un cambio no cultural e no social a fin de conseguir nos aspectos científicos, técnicos e económicos, o mesmo desenvolvo que outras nacións estaban a alcanzar.

Estas ideas serán detentadas por homes de gran relevo intelectual, desde o P. Benito Jerónimo de Feijoo, o P. Sarmiento e Campomanes ata Melchor de Jovellanos, sendo aos poucos acollida con gran entusiasmo polos elementos máis influentes da sociedade, tanto intelectuais, universitarios e algúns eclesiásticos, como a aristocracia e a nova burguesía.

A penetración é realizada, en gran modo, a través da Corte e vaise estendendo principalmente polas rexións periféricas de España, tanto polo Norte no País Vasco, Asturias, Galicia como por Levante e Sur, sendo as rexións do centro, Castela, Estremadura e Aragón, juntamente co elemento eclesiástico en xeral, hostís ás novas ideas.

É curioso, como sinala Vicens Vives, que nas Cortes de Fernando VI e de Carlos III, os Secretarios de Despacho e Ministros gobernantes, pertencentes socialmente á nobreza ou clases medias acomodadas, eran oriúndos de rexións periféricas, así Campomanes e Jovellanos eran de Asturias, o Marqués da Enseada, de Logroño, o Conde de Aranda de Aragón, o Conde de Floridablanca, de Murcia e Don Manuel Ventura de Figueroa, Secretario do Consello de Castela, de Galicia.

A súa preferente dedicación foi a de resolver os problemas máis agudos da Agricultura e o fomento das industrias, difundindo e aconsellando desde o Goberno a creación das Sociedades Económicas de Amigos do País, a semellanza da Sociedade Vascongada, establecida en Azcoitia en 1765.

Galicia non foi á zaga das novas ideas e da súa desenvolvimiento. Ademais o P. Feijoo e o P. Sarmiento, que aínda que oriúndos desta terra e formados nela, desenvolverían as súas ideas e escritos en Oviedo e Madrid respectivamente, terán o seu eco nunha pléyade de Ilustrados que, fillos de familias fidalgas ou pertencentes á igrexa, aínda que formados nas disciplinas humanísticas, mostraron o seu entusiasmo polas novas ideas, a súa pragmática, utilitarismo e aplicación das ciencias ao desenvolvemento económico do seu país. Mencionaremos entre eles ao Conde de Maceda, Don Juan José Caamaño, ao xa citado Don Manuel Ventura Figueroa, ao Conde de Gimonde, a Don Pedro Antonio Sánchez Baamonde, fundador da Biblioteca do Consulado da Coruña, ao creador das Reais Fábricas de Sargadelos, D. Antonio Raimundo Ibáñez e como máis importante a Don José Cornide Saavedra.

De todas as cidades de Galicia foi na Coruña onde, primeiro e con máis vigor, floreceron as ideas da Ilustración. Foi, indubidablemente, debido ao feito de ser cidade portuaria, onde concorrían gran número de buques de todas as nacións de Europa coas que realizaba activo tráfico de mercadorías, residindo nela axentes e representantes de casas comerciais.

Era, ademais, este burgo, mariñeiro e mercantil, sede da Real Audiencia de Galicia, institución que tiña ao seu cargo non só a administración da Xustiza, en nome do Rey , senón o Goberno e Administración do Reino e cuxo Presidente reunía nunha mesma persoa os cargos de Gobernador e Capitán Xeral de Galicia.

A estrutura social da cidade formada nas súas orixes polas xentes de mar, artesáns e comerciantes, estivo integrada, desde o traslado da Real Audiencia á Coruña en 1564, por un amplo continxente de persoal pertencente ás profesións xudiciais, á burocracia e á milicia. Moi numeroso neste último grupo por acharse inseres nel as tropas de guarnición ao ser A Coruña unha das prazas fortes do Reino.

A estes grupos habemos de engadir a clase fidalga, que coas instalacións das institucións de Xustiza e Goberno, vai instalándose na cidade dos séculos XVI e XVII, alcanzando certa representación nela.

En canto ao desenvolvemento económico da cidade, despois dun prolongado período de estancamento, a partir dos últimos anos do século XVII e ao longo do século XVIII vai ter importante crecemento.

Causa desa transformación serían as relacións mercantís e industriais que iniciadas co establecemento dos Correos entre Falmouth e A Coruña en 1689, estenderíanse aos países americanos na segunda metade do século XVIII.

Nesa prosperidade e desenvolvemento da Coruña foi a abolición do Monopolio comercial que cos nosos dominios en Indias tiñan os portos de Sevilla, primeiro, e Cádiz máis tarde, decretada polo goberno de Carlos III.

Autorizado o porto da Coruña para realizar o comercio cos Dominios Españois de Ultramar en 1764, establecéronse os Correos Marítimos con aqueles países dunha forma paulatina. En 1765 establecíanse coas Antillas e en anos sucesivos cos países do Caribe ata 1778 en que se inauguraron os correos con Montevideo e Buenos Aires.

Este tráfico mercantil transatlántico habería de repercutir tamén nas comunicacións da Coruña con Madrid e cidades do interior, xa que sendo o noso porto lugar de partida e recepción de mercadorías e comunicacións postais, o tráfico con aquelas poboacións necesitaba vías terrestres adecuadas. Por elo foron construídas dúas importantes vías: a estrada de Castela e a de Santiago, ambas partindo da Coruña.

Nacemento e familia

Nesta cidade, mariñeira e mercantil, onde parecía albiscarse xa a etapa de crecemento e desenvolvemento a que habían de conducirlle as ansias das súas proceres ilustrados, no seo dunha familia fidalga e de elevada posición económica, naceu Don José Andrés Cornide Saavedra e Folgueira, o 25 de abril de 1734, fillo único de Don Diego Antonio Cornide Saavedra e da súa segunda esposa Dona Francisca Bernarda, tamén de ilustre progenie, coa que contraera matrimonio o 20 de outubro de 1731 na Real Colexiada da Coruña. Era Dona Francisca Bernarda prima do Tenente Xeral dos Reais Exércitos de S.M. Don José de Avellaneda e Santiso, Comandante Xeral da Provincia de Castela.

O seu nacemento tivo lugar na casa situada na rúa das Damas, fronte á Colexiata de Santa María del Campo, onde vivían os seus pais, e que por herdanza correspondera á súa nai, formando parte do vínculo de Mondego.

Este edificio achábase no solar en que anos máis tarde haberíase de edificar a actual Casa-Palacio dos Cornide e que, segundo di Martínez-Barbeito, comezou a construírse en 1748, en virtude de convenio familiar entre Don Diego, xa viúvo, a súa cuñada e José Cornide, o seu fillo, que era aínda menor de idade.

Este convenio ha de referirse máis a un proxecto que a unha realización das obras, posto que a construción había de dilatarse bastante tempo.

Refire Julia García Alcañiz, na súa obra "Arquitectura do Neoclásico en Galicia", que, en 1782 o Procurador Síndico da cidade e varios propietarios, entre eles José Cornide, trataron da derriba ou reparación de varios soportais existentes nas súas vivendas, xa que os arquitectos informantes estimaron que os voladizos da casa de Cornide atopábanse, un algo esborrallado e outro apontoado, aínda que o seu balcón presentaba bastante firmeza.

É de supoñer que sendo derrubados os citados soportais en 1791, fóra entón comezada a construción do novo edificio. Non se atoparon en ningún arquivo documentos que aclaren cando se realizou dita construción e os arquitectos ou enxeñeiros por quen foi dirixida.

É sen ningunha dúbida esta Casa-Palacio uno dos edificios máis fermosos da Coruña. O seu estilo presenta certo barroquismo de corte francés e ben puido ser trazado por algún dos enxeñeiros militares, daquela nación, que estiveron na Coruña a finais do século XVIII, como Montagut, Verxel ou Lemaur. Cornide non debeu de utilizar esta Casa como vivenda, tendo en conta que trasladándose á Corte en 1789, non volvería á súa cidade natal.

Na parte superior da súa fachada principal áchase o escudo dos Cornide cuxos catro cuarteis áchanse baixo un elegante helmo e rodeados por unha profusa ornamentación barroca. Nos devanditos cuarteis, en cruz, no superior da esquerda atópanse as armas do apelido Cornide: unha cruz latina baixo cuxos brazos se achan dúas cabezas e dúas estrelas; no superior da dereita, a torre dos Pardiñas ou Rioboo, dunha de cuxas xanelas sae un brazo co estandarte dos Villardefrancos; o inferior da esquerda parece ostentar as armas dos Luaces e no inferior da dereita os seis róelles e o seu orla parecen constituír as armas dos Bermúdez de Castro.

O Instituto "José Cornide" de Estudos Coruñeses, ten como emblema propio este escudo, como alta honra á personalidade do seu titular.

A familia Cornide tivo o seu solar de orixe na Terra Cha lucense, tomando o seu nome do topónimo Cornide (procedente di D. José da voz Cornabude, árbore de follas parecidas ao fresno). Esta terra e a súa posesión deu á familia unha fidalguía de carácter rural, cuxo poder económico foi aumentando ao incorporar ao tronco principal unha serie sucesiva de liñaxes. Un dos seus membros Amaro Núñez de Cornide, foi familiar do Santo Oficio e fundador da capela de San Mauro na parroquia de Bendía quen en 1616 acreditou a súa calidade de fidalgo como descendente e dono da Casa de Cornide e como tal quedaba exento de satisfacer tributos ao erario público.

Foi no último terzo do século XVII cando o capitán Manuel Antonio Cornide Saavedra e Gai ouso, neto daquel, trasladouse coa súa familia á Coruña, onde, establecendo a súa casa, nacerían os seus fillos, sendo herdeiro dos seus vínculos e mayorazgos Don Diego Antonio Cornide Saavedra, pai do noso biografiado.

Por herdanza do seu pai, falecido en 1714, era Don Diego Antonio ademais de dono da Casa de Bendía, Señor de Maariz, Saa, Amoeiro e Cebreiro, adquirindo desde moi novo unha destacada personalidade dentro da sociedade e institucións coruñesas.

Como colexial de Fonseca, realizou os estudos da facultade de Dereito na Universidade Compostelá e finalizados estes e volto á Coruña, destaca moi pronto como avogado da Real Audiencia, sendo poucos anos máis tarde, Alcalde do Crime, Oidor e Fiscal substituto da mesma, con honras do Consello da súa Maxestade.

Profundo coñecedor da situación e problemas de cuantos xuristas exercían o seu cargo ante a Real Audiencia de Galicia e coa mira posta na súa maior dignificación e honra ante a sociedade, así como na mellor protección dentro dunha corporación, foi, con outros ilustres coruñeses dedicados ao foro, promotor do Ilustre Colexio de Avogados da Coruña para o que unha comisión, por el presidida, habería de solicitar do Real Acordo a correspondente licenza, que foi concedida por Decrto de 17 de febreiro de 1760 e asinada polo entón Capitán Xeral, Gobernador e Presidente da Real Audiencia, Don Carlos da Croix, Marqués de Croix.

Desde o nomeamento do Marqués de Croix como Capitán Xeral, Gobernador e Presidente da Audiencia, en 1756 fora Don Diego Cornide o seu mellor colaborador e home de confianza. Pola devandita razón ao ser nomeado aquel VirRey da Nova España, en setembro de 1766, fíxose acompañar de D. Diego nomeándolle para o cargo de Asesor Xeral do Virreinato no que había de permanecer ata o ano 1771.

O labor realizado por Don Diego Cornide en Méjico foi frutífera como o poñen de manifesto entre outras producións xurídicas o seu Informe sobre o Goberno de Nova España e o relativo á organización nas minas de Sonora, á parte do que din outros documentos obrantes na Sección Cornide do Arquivo Histórico do Reino de Galicia.

Volto á Coruña incorporouse ao seu cargo de Alcalde Maior da Real Audiencia onde había de permanecer ata o seu falecemento en 1776.

A súa formación cultural e científica

Se estraña Murguía de que, sendo Don José Cornide Saavedra e Folgueira uno dos homes máis sabios da Galicia do seu século, con grandes coñecementos do noso pasado, cultivador das Ciencias da Natureza e docto economista, teórico e pragmático, coñecido polos eruditos de toda España, non se tiveron noticias completas da súa vida para poder escribir a súa biografía coa amplitude e detalla que el se mereceu pola súa sabedoría, talento e laboriosidade. Se a súa abundante obra escrita móstranos o alcance dunha fecunda erudición, os datos da súa actividade creadora nos diferentes cargos que ocupou, aínda que dunha maneira breve e non moi profusa, habemos de achalos na "Relación de méritos e servizos" que con data 7 de decembro de 1790 presentou ante a Secretaría da Cámara de Graza e Xustiza e Estado de Castela.

Con referencia á súa formación cultural, habemos de ter en conta o estado do ensino na Coruña do seu tempo. Ao non existir nela Universidade, xa que soamente había escolas de primeiras letras e Cátedras de Gramática e Humanidades, era o Colexio da Compañía de Jesús, denominado de San Francisco Javier, o principal establecemento docente, continuador da Cátedra de Latinidad establecida en 1549 mediante concerto entre o Concello e o Cabildo da Colexiata de Santa María del Campo. A parte deste centro docente, como centros superiores existían as Cátedras de Filosofía e Teoloxía no propio colexio de San Francisco Javier e Cátedras de Teoloxía e Moral nos conventos dos PP. Franciscanos e de Santo Domingo.

É o máis probable que D. José Cornide había de recibir a súa educación básica no referido Colexio dos PP. Xesuítas, ampliando os seus estudos humanísticos e das linguas clásicas nas cátedras de Filosofía e Teoloxía e Moral do mesmo centro.

Desde logo non debeu ter apetencia algunha por seguir os estudos xurídicos aos que, pola profesión do seu pai, parecía destinado, como sinalan algúns dos seus biógrafos. É indubidable que finalizados os seus estudos no Colexio e cátedras referidas, completaría a súa formación de maneira autodidacta, dedicando os anos da súa mocidade á lectura de libros que se procuraba nas súas frecuentes viaxes e relacións con outros estudiosos, así como á investigación. Formado magníficamente nas disciplinas humanísticas, linguas clásicas: latín e grego, ou modernas como o francés, mostrou a súa preferencia polos coñecementos históricos e antigüidade, principalmente referidos a Galicia, á Xeografía e á Cartografía.

Seguindo os novos ideais da cultura e pragmatismo da Ilustración dedicarase con todo afán aos estudos de Sociología, Economía e as Ciencias da Natureza, nas súas dúas facetas: ciencias puras e aplicadas. É moi posible que nos estudos biolóxicos, principalmente botánica, fóra asiduo visitante dos viveiros que tiña a famosa Botica dos PP. Xesuítas na zona de San Amaro.

Hase de resaltar que, sendo moi novo, posto que apenas tiña 21 anos, as súas investigacións sobre as antigüidades de Galicia son postas de manifesto na "súa Disertación xeográfica histórica sobre cal fose o antigo asento da cidade Límica ou Lémica sinalada por patria de Idacio no prólogo do seu Cronicón", que impresa en Santiago en 1755, foi a razón que moveu á Real Academia da Historia para nomearlle Académico Honorario.

Xa naqueles xuvenís anos perfilábanse de modo patente as súas características de home realista e pragmático, incansable do seu desexo de incrementar os seus coñecementos con novos estudos. Sen abandonar o cultivo das Humanidades, a Historia e a Arqueoloxía, ve no estudo das Ciencias e da economía o espírito da nova época ás que considera básicas para o progreso da sociedade. De aí os seus traballos e informes sobre os mares e costas de Galicia, as súas rías e portos; a produción pesqueira con representacións gráficas e mapas, os seus apuntamentos referentes ás cousas agrícolas, á industria e ao comercio revélannolo.

A estas calidades como home de ciencia e o seu sentido pragmático habemos de engadir os seus extraordinarios dotes de comunicación e o seu don de xentes. As súas relacións coas clases cultas e máis representativas da Coruña e de Galicia foron constantes, non debidas tan só ao prestixio familiar senón á súa valía intelectual e o mesmo con personalidades da Corte e de diversas rexións de España.

Así, co P. Enrique Flórez, autor da España Sacra, mantivo entre os anos 1762 e 1765 unha abundante correspondencia con intercambio de datos e noticias de carácter histórico referidos principalmente a Galicia. Cornide envioulle moitas noticias, planos e debuxos da Torre de Hércules, diversas inscricións e os mapas das dioceses de Mondoñedo e Ourense, que, gravados polo geógrafo da súa Maxestade Don Tomás López, foron incorporados aos volumes XVII e XVIII da España Sacra.

A través destas relacións sociais e do sentido utilitario e realista ao poñer en execución os seus coñecementos, podemos albiscar que tiña o convencemento de que os seus plans e o seu amor ao progreso e desenvolvemento da sociedade non poderían realizarse dunha maneira individual, o que parecía inoperante, senón a través das institucións oficiais de que formou parte e que nalgúns casos serían promovidas ou creadas por el.

Eses afectos estaban referidos fundamentalmente á Coruña, cidade dos seus amores que lle viu nacer e a Galicia.

Desde logo non debeu ter apetencia algunha por seguir os estudos xurídicos aos que, pola profesión do seu pai, parecía destinado, como sinalan algúns dos seus biógrafos. É indubidable que finalizados os seus estudos no Colexio e cátedras referidas, completaría a súa formación de maneira autodidacta, dedicando os anos da súa mocidade á lectura de libros que se procuraba nas súas frecuentes viaxes e relacións con outros estudiosos, así como á investigación. Formado magníficamente nas disciplinas humanísticas, linguas clásicas: latín e grego, ou modernas como o francés, mostrou a súa preferencia polos coñecementos históricos e antigüidade, principalmente referidos a Galicia, á Xeografía e á Cartografía.

Seguindo os novos ideais da cultura e pragmatismo da Ilustración dedicarase con todo afán aos estudos de Sociología, Economía e as Ciencias da Natureza, nas súas dúas facetas: ciencias puras e aplicadas. É moi posible que nos estudos biolóxicos, principalmente botánica, fóra asiduo visitante dos viveiros que tiña a famosa Botica dos PP. Xesuítas na zona de San Amaro.

Hase de resaltar que, sendo moi novo, posto que apenas tiña 21 anos, as súas investigacións sobre as antigüidades de Galicia son postas de manifesto na "súa Disertación xeográfica histórica sobre cal fose o antigo asento da cidade Límica ou Lémica sinalada por patria de Idacio no prólogo do seu Cronicón", que impresa en Santiago en 1755, foi a razón que moveu á Real Academia da Historia para nomearlle Académico Honorario.

Xa naqueles xuvenís anos perfilábanse de modo patente as súas características de home realista e pragmático, incansable do seu desexo de incrementar os seus coñecementos con novos estudos. Sen abandonar o cultivo das Humanidades, a Historia e a Arqueoloxía, ve no estudo das Ciencias e da economía o espírito da nova época ás que considera básicas para o progreso da sociedade. De aí os seus traballos e informes sobre os mares e costas de Galicia, as súas rías e portos; a produción pesqueira con representacións gráficas e mapas, os seus apuntamentos referentes ás cousas agrícolas, á industria e ao comercio revélannolo.

A estas calidades como home de ciencia e o seu sentido pragmático habemos de engadir os seus extraordinarios dotes de comunicación e o seu don de xentes. As súas relacións coas clases cultas e máis representativas da Coruña e de Galicia foron constantes, non debidas tan só ao prestixio familiar senón á súa valía intelectual e o mesmo con personalidades da Corte e de diversas rexións de España.

Así, co P. Enrique Flórez, autor da España Sacra, mantivo entre os anos 1762 e 1765 unha abundante correspondencia con intercambio de datos e noticias de carácter histórico referidos principalmente a Galicia. Cornide envioulle moitas noticias, planos e debuxos da Torre de Hércules, diversas inscricións e os mapas das dioceses de Mondoñedo e Ourense, que, gravados polo geógrafo da súa Maxestade Don Tomás López, foron incorporados aos volumes XVII e XVIII da España Sacra.

A través destas relacións sociais e do sentido utilitario e realista ao poñer en execución os seus coñecementos, podemos albiscar que tiña o convencemento de que os seus plans e o seu amor ao progreso e desenvolvemento da sociedade non poderían realizarse dunha maneira individual, o que parecía inoperante, senón a través das institucións oficiais de que formou parte e que nalgúns casos serían promovidas ou creadas por el.

Eses afectos estaban referidos fundamentalmente á Coruña, cidade dos seus amores que lle viu nacer e a Galicia.

A súa vida pública. Cargos

Rexedor da Coruña en 1763

Os anhelos de Don José Cornide de servir á Coruña foron patentes xa no seu primeiro cargo oficial cando en 1763 foi nomeado por S.M. o Rey D. Carlos III Rexedor Bienal desta cidade.

Eran os Rexedores membros que integraban a Xustiza e Rexemento das cidades nos reinos de Castela. Constituían un oficio do Rey que concedía libremente ou a proposta do Consello, polo regular con carácter vitalicio e como medio de outorgar mercés, remunerar servizos ou percibir ingresos. Nalgunhas cidades de Galicia o nomeamento facíao a autoridade eclesiástica.

O cargo de Rexedor Bienal era de nova creación, acorde coas novas ideas e produto da reforma da administración municipal feita por Carlos III. Tiña por obxecto a substitución, en parte, dos rexedores perpetuos, que foran nomeados pola Igrexa, polos bienales, os cales serían nomeados por elección por períodos de dous anos. Creábanse seis Rexedores bienales en cada Concello co fin de promover o bo goberno dos pobos e mellora do interese común. Estas reformas foron mal recibidas polos que gozaran daquelas prebendas e causa dunha gran oposición.

Na Coruña, a Real Céduña de Carlos III de 1763, sobre os Rexedores Bienales electivos debeuse á petición feita polo Marqués de Croix, Capitán Xeral e Gobernador do Reino de Galicia, ao considerar a situación do Concello xa que estando nomeados vinte e tres Rexedores Perpetuos, non asistían ás reunións do Concello por considerarse cargos honoríficos e por esta causa dilataban as resolucións concernentes á administración económica da cidade.

O nomeamento de Don José Cornide para o cargo foi moi beneficioso para A Coruña xa que achegou o seu entusiasmo e coñecemento dos problemas da cidade buscando sempre as mellores solucións. De tal modo foi considerada o seu labor que o Concello en pleno, cando aínda non cesara no cargo, acordou que lle fosen recoñecidas para sempre as preeminencias e honras do oficio de Rexedor.

En 1764, durante o seu mandato, foi designado Capitán das Milicias Urbanas da Coruña, formadas para defensa da cidade con motivo da guerra con Portugal e ás que pertencían individuos que en boa parte eran das clases nobres.

Foi tamén nomeado Tesoureiro dos fondos dedicados á recollida e alimentación de pobres e esmoleiros no Hospicio Provincial.

A Real Academia de Agricultura

Transcorrendo os dous anos de xestión como Rexedor bienal da Xustiza e Rexemento coruñeses ao finalizar o ano 1764, non se resignaba Don José Cornide a permanecer ausente da vida pública e a súa actividade habería de realizala nun novo organismo, a Real Academia de Agricultura da Coruña.

Unha das ideas da Ilustración, que puxo en práctica o goberno de Carlos III, foi a de mellorar a produtividade e desenvolvemento da agricultura en España mediante a creación de cátedras ou academias que ilustrasen aos labradores acerca da implantación de novos cultivos, formación de abonos e un laboreo adecuado para o mellor rendemento do campo.

Estas ideas achábanse tamén na mente das selectas minorías da ilustración galega, dentro das cales o P. Sarmiento moi pronto se fixo eco delas nos seus escritos. Con todo cando o poder central determinou o establecemento na Coruña da Academia de Agricultura, puxo de manifesto que esta cidade non era lugar adecuado para iso tanto pola súa situación xeográfica e calidade das súas terras como pola natureza da súa poboación xa que dedicados os seus habitantes ás profesións xudiciais, á milicia, á navegación ou ao comercio non poderían entenderse cos labradores para asesorarlles xa que descoñecían ata a súa lingua. Sabido é que o sabio benedictino non aceptou o nomeamento de Académico numerario que lle foi ofrecido.

Foi a Real Xunta Xeral de Comercio e de Moeda, organismo do Goberno Central de carácter eminentemente económico, con ideas renovadoras, a que tratou de impulsar o desenvolvemento agrícola coa creación de escolas e de centros por todo o Reino, a que habería de atopar na Real Intendencia de Galicia, e na súa Intendente, Don Julián Rubiou, Marqués de Piedrabuena, magníficamente asesorado por D. José Cornide, en quen concorría á parte dunha extraordinaria claridade mental, un coñecemento científico e práctico das tarefas agrícolas e da industria dela derivadas, o instrumento máis adecuado para a creación da institución adecuada ás súas ideas.

Así pois, en contestación ao escrito dirixido á Real Intendencia pola referida Xunta de Comercio e Moeda de 1.° de xuño de 1764, no que se recomendaba a utilidade de establecer na Coruña unha Academia de Agricultura, o Marqués de Piedrabuena, en cumprimento daquela recomendación, remitiu a dicha Xunta un completo proxecto para a súa creación e desenvolvemento, que unha vez aprobado polo alto organismo, permitiu a primeira reunión da Academia o 20 de xaneiro de 1765.

Naquela reunión foron tratados dous asuntos vitais para a nova institución, un de carácter fundamental cal foi a redacción dos Estatutos da Academia e o outro, de carácter económico, relativo aos medios de subsistencia.

Non pasaron por alto os asistentes a aquela reunión primeira o tratar de cales haberían de ser os fins primordiais da Academia, fixándose en vinte temas os estudos para un mellor desenvolvimiento da agricultura galega.

Con referencia aos membros que integrarían a Academia, os Estatutos nos seus artigos primeiro, segundo e terceiro, determinan que, baixo a Presidencia do Intendente Xeral, os académicos serían de tres clases: Numerarios, Correspondentes e de Honra. Os Numerarios serían 24, incluído o Secretario, sen o Presidente; os Correspondentes, serían 29, que distribuídos por provincias corresponderían oito á de Santiago, catro á de Ourense e catro á de Tuy; en canto aos Honorarios foi establecido en principio o número de dez, pero nunha edición ao artigo 3.° que sinala que este número poderá ser aumentado sen limitación "a todos os que se xulguen dignos desta honra".

As reunións terían lugar os domingos pola tarde, por considerarse que era o día máis desocupado e acomodado para todos.

En relación cos fondos económicos con que había de desenvolverse a Academia, estableceuse nun principio que habían de estar integrados cos procedentes do imposto de 16 maravedís por fanega de sal. Pero ao considerarse que este arbitrio sería prexudicial para industrias vitais para o país fundamentalmente para a pesca e para a súa salgadura, foi discutido este tema sen que se chegase a establecer uns medios adecuados para atender os gastos da Academia. Esta foi a razón pola que os académicos tiveron que satisfacer, do seu propio peculio, todos os gastos que ocasionaba aquel anhelo de fomentar a agricultura e as industrias populares.

Esta penuria económica ocasionaría a extinción da entidade en 1774, cando apenas contaba con dez anos de existencia.

Ao crearse a Academia, o primeiro pensamento do Marqués de Piedrabuena foi o que a ela pertencesen as personalidades máis relevantes da vida coruñesa, como era o Rexente e Oidores da Real Audiencia, altos cargos militares e persoal da propia Intendencia. Pronto se apercibiu de que aquelas persoas, salvo rarísimas excepcións, non eran as adecuadas para realizar os fins daquela, por elo habería de buscar a colaboración de propietarios de posesións agrícolas nas zonas circundantes da cidade e vinculados a ela, nalgúns casos rexedores do propio concello, como Don Pedro Jacinto Boado. Don José Báñalles e Don Nicolás Valdés ou persoas instruídas nas técnicas como Don Carlos Lemaur e, coa finalidade de estender o ámbito da Academia a todas as provincias de Galicia, nomeaba membros correspondentes aos máis idóneos representantes delas nos que apreciase non só o que fosen cultivadores directos ou indirectos de predios agrícolas senón a súa preparación cultural e amor á terra.

Alma e vida da Institución foi Don José Cornide quen ademais de ser Académico Numerario Fundador, gozaba, como máis arriba sinalamos, da amizade e confianza do Presidente, Marqués de Piedrabuena, e tiña entre os seus compañeiros de corporación o máis alto prestixio pola súa formación intelectual e coñecemento das Ciencias Naturais.

Ao constituírse a Academia foi nomeado para o cargo de Secretario o hacendado Don Bernardino Lago, pero falecido este en 1767, foi designado por unanimidade, coa anuencia do Marqués de Piedrabuena, Secretario Perpetuo, Don José Cornide.

O seu máis importante labor foi desde entón, a de aglutinar, unificar e formar equipos de traballo para a realización dos plans previstos.

Foron moitos e de diversa índole os temas tratados nas reunións dominicais da Academia. Áchanse entre eles o estudo e fomento do cultivo e produción de liño e cáñamo nas zonas máis adecuadas de Galicia, como eran as comarcas de Lemos e Mondoñedo xa que con iso poderían evitarse as importacións que naquela época realizábanse dos países do Báltico, principalmente desde o porto de Riga.

O emprego do torno de fiar e as tejedoras, uso e aplicación de plantas como a colza e a súa industrialización, o establecemento de prados artificiais con base na herba chamada "raingras" facilitando sementes e instrucións para o seu cultivo, foron tamén obxecto de estudos e memorias.

Trataron tamén os académicos do mellor aproveitamento dos Montes en man común e da repoboación forestal nalgúns casos e noutros sobre a forma de roturar montes e baldío sen prexuízo dos pastos e as leñas.

Asuntos de carácter social foron por unha banda a creación de premios aos agricultores que obtiveron as mellores colleitas e por outro o estudo das causas que determinaban o abandono de terras cultivadas, o absentismo e os inconvenientes que tiña a excesiva división da propiedade rural coa formación dos minifundios.

Desde o seu nomeamento como membro numerario e como Secretario Perpetuo da Academia a partir de 1767, asistiu Cornide con asiduidade ás sesións dela, redactando as correspondentes actas e regulamentos, moderando e ilustrando os debates e solicitando, cando fose mester, sobre aproveitamento de terras como foi o interese mostrado polo informe de Don Pedro González de Ulloa sobre o desaugadoiro da Limia Baixa ou creacións industriais derivadas da agricultura tendo coñecemento das que entón eran realizadas en Alemaña, Francia e outros países de Europa.

Ao desaparecer a Academia quedou en poder de Cornide a interesantísima documentación producida durante o seu funcionamento. Unha parte dela consérvase na sección denominada "Papeis de Cornide" do Arquivo Histórico do Reino de Galicia, e foi doada ao devandito establecemento polo Auditor Xeral da Armada, ilustre coruñés, Don Anxo Hermosilla.

Ao non responder a Xunta de Comercio e Moeda e outros organismos do Goberno Central ás necesidades económicas, nada puideron facer os membros da Academia, tendo en 1774 que suspender as súas sesións co que se extinguiu aquela valiosísima institución precursora das Sociedades Económicas de Amigos do País, primeira de España no seu xénero e á que renda o debido tributo o Conde de Campomanes no "seu Discurso sobre a Industria Popular".

Rexedor Perpetuo de Santiago

Unha das virtudes que máis destaca Murguía na personalidade de Don José Cornide é a súa vocación e interese en atender e velar polas necesidades do pobo. É indubidable que estas calidades moveron ao Arcebispo de Santiago Don Bartolomeu Rajoy, baixo cuxa xurisdición se achaba a cidade, a nomearlle con data 12 de agosto de 1766 Rexedor Perpetuo de Santiago, en atención ás súas desvelos e traballos no exercicio dos cargos que tivera na Coruña, e aínda tiña, posto que era membro numerario da Real Academia de Agricultura, e por elo habería de alternar a súa residencia entre Santiago e A Coruña.

O cargo de rexedor acrecentaba aínda máis a súa actividade xa que levaba consigo importantes misións e representacións ás que había de atender, en ocasións un tanto delicadas, como a suscitada entre o Concello Compostelán e o Cabildo Catedralicio na toma de posesión do Arcebispo Bocanegra.

A cidade nomeoulle Deputado da Xunta do Reino celebrada na Coruña en 1769. Como vogal de Santiago presidiu as reunións distinguíndose nelas polos seus coñecementos en cuestións económicas, sendo elixido para poñerse en comunicación coas demais cidades e formar as necesarias representacións. A satisfacción da cidade de Santiago quedou ben patente xa que lle volveu a designar Deputado das Xuntas de 1787 que se reuniron tamén na Coruña.

A proposta de todas as cidades do Reino de Galicia, S.M. o Rey designoulle en 1782 Primeiro vocal da Xunta Nacional de Camiños con sede na Coruña.

Presidía esta Xunta o Capitán Xeral de Galicia formando parte dela, ademais de Cornide como primeiro vocal o señores Marqués de Almenas, Don Gonzalo Becerra, Don Antonio Pedresa e Don José Ramos.

Celebraban as súas sesións nunha das Salas da Casa do Concello, dirixindo os seus esforzos para completar e conservar os camiños reais cuxas obras finalizaran en 1768 durante o mandato interino, como Capitán Xeral, do Conde de Croix.

A actividade de Cornide non se circunscribía unicamente a Galicia, as súas relacións con personalidades da ilustración no País Vasco fixeron que fose nomeado en 1777 Socio de número da Sociedade Vascongada de Amigos do País que tiña a súa sede en Azcoitia.

Foi promotor en 1784 da Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago, e igualmente da que pouco despois creábase en Lugo.

O Montepío da pesca de Galicia

A unha cuestión social como era a de protección á pesca e á situación material e moral dos pescadores de Galicia non podía Cornide permanecer alleo.

A crise económica e social dos pescadores das costas galegas adquire na segunda metade do século XVIII novos aspectos debido fundamentalmente ao establecemento dos cataláns nas nosas costas que ten lugar a partir de 1750.

A súa actividade, nun principio, radicaba na compra da sardiña que transportaban a Cataluña bordeando as costas peninsulares para unha vez alí, realizar o secado e salgadura do peixe, traendo, no seu regreso a Galicia produtos que escaseaban nela. Poucos anos máis tarde os cataláns vanse establecendo de maneira permanente en todos os portos creando pequenas factorías de salgadura e introducindo novos sistemas de captura da sardiña e perfeccionando o prensado.

Esta inmigración, ben recibida nun principio, vai producindo malestar entre os pescadores cando observaron que algunhas das formas de pesca prexudicaban de maneira notoria os caladoiros, tal era o emprego da "Jábega" ou "Xábega" rede de arrastre que, ao ser utilizada de maneira continua e discriminada, arruinaba totalmente a reprodución das especies.

Ese malestar contra os cataláns transformouse en litixio chegando ao seu punto álxido en 1774.

Os pescadores e mariñeiros dirixiron ás autoridades queixas e informes que contradicían as opinións dos cataláns, o que endureceu en gran maneira as disputas.

Esta situación fixo que as autoridades tomasen cartas no asunto formándose unha Xunta presidida polo Capitán Xeral e Gobernador do Reino e da que formaban parte o Intendente Xeral, e o Rexente da Audiencia.

O Deputado Xeral Don Juan Francisco Zúñiga e Losada, realizou xestións na Corte de Madrid, acompañando nelas amplos estudos das partes interesadas.

Sendo estas xestións comunicadas á Xustiza e Rexemento de Santiago, é dicir ao Concello, en febreiro de 1774, acordou este que o Rexedor Perpetuo Don José Cornide, cuxos coñecementos sobre asuntos pesqueiros eran ben notorios, redactase un informe sobre aquel litixio. O título do informe foi o seguinte: "Observacións de Don José Cornide, Rexedor de Santiago, que forma a nome da súa cidade, sobre a cuestión sustentada entre cataláns e galegos, relativa á pesca da sardiña na costa de Galicia e que presenta aos señores da Xunta mandada formar por Real resolución de 12 de febreiro de 1774".

Aquel mesmo ano, na Imprenta de Ibarra de Madrid era publicado, con base no referido informe o magnífico traballo "Memoria sobre a pesca da sardiña na costa de Galicia". Fai nel unha magnífica exposición das causas históricas do litixio e un estudo completísimo das características da Sardiña desde o punto de vista biolóxico. Relaciona os medios de pesca e sistemas utilizados, distinguiendoo os que considera nocivos como "a Jávega" e por tanto deben ser prohibidos e aqueles que poden ser aceptados, propoñendo as medidas que deberían ser tomadas para a resolución daqueles problemas.

Estima que é conveniente formar unha ou máis asociacións para toda Galicia cuxo fin habería de ser a axuda aos desvalidos concidadáns para que reine a abundancia, poñendo de relevo os bos resultados que obtiveron os ingleses no establecemento das súas colonias e na pesca e dos irlandeses para promover a fábrica de lencería no seu propio país. Di que debemos excitar o patriotismo das comunidades poderosas, homes ricos e comerciantes para establecer, por subscrición, un Montepío que preste aos matriculados o diñeiro necesario para comprar aparellos e ter unha axuda en tempos de escaseza, fondos que serían reintegrados con pequenos intereses, logrando á vez liberdade de venda na pesca, sen opresión de usureros.

Este informe foi indubidablemente o punto de partida do "Montepío da Pesca" cuxas primeiras xestións foron debidas ao propio Cornide, sen menoscabo dos desvelos e actuacións do industrial coruñés, oriúndo de Medina de Rioseco, Jerónimo de Hijosa, magníficamente estudado polo historiador Antonio Meijide.

Na creación do Montepío, á parte de Hijosa, haberá de ter transcendente influencia outro ilustre fillo de Galicia, Don Manuel Ventura Figueroa, Arcebispo de Leodicea e Patriarca das Indias, Comisario de Cruzada e Colector Xeral de Espolios, ministro naquel momento do Goberno de Carlos III, como Gobernador do Consello de Castela.

Cando Cornide envioulle a súa Memoria na que aconsellaba a creación dun Montepío de Pesca, entre as ideas que alí se expoñían, pareceulle excelente dita creación e pediu remitíselle unha proposta dos medios que estimase necesarios para levala a cabo.

Non se fixo Cornide de rogar e con data 19 de marzo de 1775, redactou un completísimo proxecto en que se establecen as bases de creación, medios de subsistencia e funcións que había de ter o Montepío.

En cando aos medios económicos propoñía a formación dun fondo distribuído en accións de tres mil reais de vélaro, na cantidade que puidese reunirse coa primaria finalidade de beneficiar aos pescadores pobres e atender aos gastos imprescindibles tanto de portos como de saladeros.

En canto ao persoal executivo tería o Montepío un Director, un Contador e un Tesoureiro, con residencia na Coruña, por acharse o seu porto en lugar céntrico da costa de Galicia. Nas funcións para realizar, o Director tería como misión o visitar a costa desde Ribadeo á Garda, a fin de coñecer persoalmente as necesidades dos pescadores. Este persoal debería ser remunerado.

Estas bases haberían de sufrir substanciais modificacións ao ser establecido o Montepío.

Así desde o punto de vista económico, sendo don Manuel Ventura Figueroa, Colector de Espolios, estimou que os fondos económicos para funcionamento do Montepío podían ser obtidos do produto da venda de espolios dos bispos de Galicia que contasen con litoral, Santiago, Mondoñedo e Tuy, no canto das accións que preconizaba Cornide. O primeiro dos espolios era o producido polo falecemento do Arcebispo de Santiago Don Bartolomeu de Rajoy en 1772, e o segundo do bispo de Tuy Frei Lucas Ramírez, dispoñéndose que o Montepío contaría cun millón de reais de vélaro.

En canto a residencia do persoal directivo, determinou Figueroa que sería Santiago no canto da Coruña, cidade mariñeira na que residían expertos en cuestións marítimas e de pesca.

As modificacións alcanzaron tamén ao persoal directivo. Con data 6 de novembro de 1775, o ministro Murquiz comunicaba a Don Manuel Ventura de Figueroa, no seu cargo de Colector de Espolios, que S.M. o Rey , ao considerar as necesidades dos pescadores galegos, aprobara a creación do Montepío, para o fomento da pesca e a industria do salgadura, aplicando aos gastos os fondos procedentes dos espolios e nomeaba catro altos cargos de dirección.

Sería Director 1°, Don Juan Antonio Serrano Mañero, Subcolector de Espolios de Santiago; Director 2° a Don José Cornide, Rexedor Perpetuo de Santiago; Director 3.° a Don Mateo Antonio Fandiño e Director 4.° a Don Jerónimo Hijosa, como home experimentado que con gran entusiasmo trouxera a Galicia prácticas francesas de pesca e salgadura.

Os tres primeiros directores terían ao seu cargo a administración e, en calidade de claveros "", a custodia do Arca de Caudais, que se situaría na tesourería da Catedral de Santiago. O Cuarto Director, Hijosa, dedicaría a súa actividade ao percorrido de todos os portos, recoñecendo e estudando as necesidades existentes, adestramento na pesca e o establecemento de saladeros e o persoal de servizo.

Con estas perspectivas comezou o Montepío a realización dos seus fins, cales eran, facilitar aos pescadores créditos sen interese para que puidesen ter barcos, aparellos e os diversos útiles para a pesca así como unha adecuada subministración de sal.

Non foi fácil o camiño para percorrer xa que pronto xurdiron disputas sobre quen habería de recibir os beneficios. Algúns como o Marqués Gonzáles de Castejón, que pretendía conservar o monopolio e os privilexios da xurisdición de Mariña, consideraba que os beneficios do Montepío deberían soamente recibilos os matriculados de mariña. Alegaba tamén que as funcións outorgadas aos directores do Montepío diminuían as atribucións que tiñan as autoridades da Mariña, e reprochaba o feito de que os beneficios da institución eran exclusivamente para os pescadores das dioceses de Santiago, Tuy e Mondoñedo cando deberían atender tamén ás necesidades doutros pescadores.

Con toda enerxía defendeu Cornide os dereitos que estipulaban as Ordenanzas establecidas na súa creación. Na carta dirixida a González de Castejón con data 28 de febreiro de 1779, de que fai referencia Martínez Barbeito, contesta dunha forma razoada e contundente ás súas censuras. Critica historicamente o establecemento da Matrícula de Mar mostrándose partidario da liberdade da pesca e manifesta que a limitación dos beneficios aos pescadores das tres dioceses referidas era necesaria, porque o Montepío non contaba con outros recursos económicos que os procedentes dos espolios daqueles bispados.

Estas disputas fomentaron receos das autoridades centrais do Mariña respecto ao Montepío que, unidas ao desinterese que manifestaron os propios pescadores, foron causa da decadencia da institución, singularmente a partir da morte de Don Manuel Ventura Figueroa, a cal terminaría as súas funcións nos primeiros anos do século XIX.

O Real Consulado Terrestre e Marítimo da Coruña

A cualificación que, con referencia a Cornide, fai Vedia na "súa Historia e descrición da Coruña" ao considerarlle como "un dos patricios máis celosos que tivo Galicia nos últimos tempos" faise ben patente coa súa participación capital, xunto con outros ilustrados galegos, na xestación e consecución do Real Consulado Marítimo e Terrestre da Coruña.

As variadas institucións, de que fixemos mención, que con diversa fortuna, exerceran en Galicia os seus fins, co seu apoio e interese, encargadas de promover o adianto do país en todas as ordes pero singularmente no fomento da economía, non cubrían por completo as necesidades cada vez máis perentorias de Galicia. Pola devandita razón, Cornide, juntamente con algúns membros da Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago, como Don Pedro Antonio Sánchez Baamonde e homes de empresa como Don Jerónimo Hijosa, ou o Marqués de Almeiras, pensaron no establecemento dun organismo completamente distinto cal había de ser o Real Consulado.

Non descoñecían que, anos antes, o Conde de Campomanes, ministro de Carlos III considerara a necesidade de que A Coruña fose sede dun Consulado da mesma natureza que os que xa existían en diversos portos de España tales como Bilbao, Barcelona e Valencia.

Había de ser este organismo elemento impulsor da Agricultura, Artes, Comercio, Industria e Navegación en toda a rexión aínda que a súa actividade fose realizada a partir dos portos máis importantes. Habemos de ter en conta que desde 1778 o porto da Coruña fora habilitado para ser base do comercio con Indias.

Coñecidos na Corte os desexos dos proceres galegos, por Real Cédula de S.M. Carlos III de 29 de novembro de 1785 creábase o Real Consulado da Coruña, comprendéndose dentro do seu ámbito e funcións o porto de Vigo e todos os portos, vilas e pobos do Arcebispado de Santiago, expoñéndose os seus fins nos cincuenta e seis artigos que constan no documento real.

Formarían parte do Consulado, como membros matriculados, as persoas integradas nos seguintes grupos sociais económicos: Hacendados, Comerciantes por xunto, Mercadores que tivesen propiedades ou un movemento de oito mil pesos sinxelos e segundo sinálase nos Regulamentos ser "donos en todo ou en parte de fábricas considerables ou propietarios de embarcacións capaces de navegar polos mares de Europa e América". Deberían devanditos membros ser maiores de idade ou habilitados para administrar os seus bens, ter boa fama e crédito, e así mesmo veciños dos territorios que comprendía o Consulado.

A Xunta directiva da devandita Institución comprendía os seguintes cargos: Un Prior, dous Cónsules e oito Consiliarios, representantes estes últimos dos diferentes grupos de membros matriculados. Así, dous representaban aos Hacendados, dous aos Comerciantes, dous aos Mercadores, un aos Industriais e un aos Navieros.

Este Corpo ou Xunta directiva era elixido por votación entre os membros matriculados por un período de dous anos, renovándose cada ano nos postos que quedasen vacantes.

Os empregados da entidade eran fixos e estaban formados por: Secretario, Escribano, Contador, Tesoureiro, Xuíz de Alzadas, Asesor, existindo tamén Gardas para os almacéns e Porteiros.

Na clase de Hacendados foron varios os que pertencendo a familias da nobreza desempeñaron cargos directivos. O 1.° dos Priores, foi o Conde de Amarante (1785) sucedendo a este o Marqués de Mos (1789-1790) o Marqués de Almeiras (1791-1792) ou Jerónimo de Hijosa, de notoria familia de fidalgos (1793-1794).

A Xunta de Goberno reuníase na Casa do Consulado baixo a presidencia do prior asistindo a ela ademais dos Cónsules e Consiliarios, o Secretario, Contador e Tesoureiro dúas veces ao mes, sendo as reunións plenarias de todos os membros matriculados da institución a principio e a fin de cada ano, sendo en casos de urxente necesidade convocados polo Prior.

Os fins específicos da Institución están determinados no artigo 23 do Regulamento e Aranceis de 1778 (en que de maneira clara destácase a representación de Cornide), sinala que "Como a mira principal que tivo nesta ampla concesión diríxese a establecer a industria e felicidade das miñas Vasallos e que a este intento regulo por importante e útilísimo que en todos os portos habilitados de España onde non houbese consulados de comercio fórmense agora con arranxo ás Leis de Castela e Indias... para que se dediquen a fomentar a Agricultura e fábricas dela e tamén a estender e aumentar por cuantos medios sexan posibles a navegación aos dominios de América".

O Real Consulado da Coruña, representou un papel similar ao das Sociedades Económicas de Amigos do País en canto ao fomento da produción agrícola e industrial pero moito máis eficaz en canto ao tráfico mercantil e desenvolvimiento das comunicacións marítimas.

Os recursos económicos do Real Consulado para o cumprimento dos seus fins fundacionais procedían das tres principais fontes de ingreso da Institución: en primeiro lugar dos dereitos de Avaría, que consistían na percepción do medio por cento que sobre o valor de todos os xéneros, froitos e efectos comerciais habían de pagar os buques que entraban ou saían tanto do porto da Coruña como dos de Vigo e dos pertencentes ao arcebispado de Santiago. Incluía tamén este imposto as partidas de ouro e de prata procedentes de Indias. A súa percepción era realizada nas diferentes aduanas no momento en que se cobraban os dereitos reais.

En segundo lugar das multas impostas polo Tribunal Consular e Xuíz de Alzadas, polas infraccións cometidas na carga e descarga de mercadorías, faltas de peso, etc. e en terceiro lugar cos fondos económicos producidos polas axudas prestadas ás embarcacións durante a súa estancia nos portos e subministración de pezas de reposto polos Almacéns.

Con cargo a estes ingresos o Consulado atendeu non só ás súas propias finalidades senón tamén, nalgún caso, axudando á Coroa en gastos extraordinarios por mor das guerras contra Inglaterra e Francia.

Figuran nos Libros de Acordos cifras de doazóns e gastos compartidos que houbo de atender o Consulado e coincidiron ocasionalmente con diminucións no tráfico dos portos que loxicamente facía diminuír os ingresos.

A boa administración que o Consulado tivo nos seus comezos repercutiu indubidablemente no frutífero labor realizado e con proxectos extraordinarios tanto en melloras feitas no porto coruñés como na reconstrución e modernización das funcións do antigo faro, da Torre de Hércules, símbolo heráldico da Coruña.

Foi Don José Cornide uno dos principais promotores da súa reconstrución. O que con tanto entusiasmo aplicouse a laborar polo progreso do seu país natal, e que se esforzou na creación de Consulado, prestou desde o seu cargo de Consiliario a maior colaboración na iniciación dos seus institucionais.

Tendo a experiencia dos dez anos de experiencia da Academia de Agricultura puxo todo o seu empeño en orientar a política agraria da Institución.

Os seus consellos e informes así como os escritos de entusiastas galegos, como Lucas Labrada, Cónsul Jove ou Juan Bautista Pardo de Andrade, moveron ao Consulado para estimular, mediante a creación de premios, a actividade dos agricultores e a protección das industrias populares artesás, renovando, por outra banda, os proxectos da antiga Academia de promover a importación de novas sementes, o cultivo do liño e do cáñamo así como un mellor aproveitamento dos montes.

Era necesario tamén o dotar ao porto da Coruña de mellores instalacións para atender ao crecente tráfico marítimo e mercantil, necesidade máis perentoria desde a apertura do comercio e establecemento dos Correos Marítimos cos dominios españois ultramarinos. Habemos de sinalar que a pesar de ser A Coruña un porto moi frecuentado e o máis importante do norte de España, desde o punto de vista militar, carecía de peiraos e ramplas adecuadas para a carga e descarga de mercadorías.

Foi o Real Consulado, quen con cargo aos seus medios económicos, levou a cabo as obras, que entón se consideraron necesarias para dotar ao porto de instalacións para a atracada de buques e a súa carga e descarga, así como a reconstrución do antigo foro ou Torre de Hércules.

Estas obras foron proxectadas e levadas a cabo polo enxeñeiro naval e tenente de navio Eustaquio Giannini, consistindo na construción dun peirao de atracada xunto á Porta da Torre de Abaixo, a reparación de dúas ramplas enfronte do edificio recentemente construído da Aduana así como as obras de restauración da Torre de Hércules.

No aspecto industrial o labor realizado polo Real Consulado dentro do seu ámbito territorial foi tamén moi notable. Habemos de considerar que a creación desta institución coincide, no tempo, co primeiro desenvolvemento da Revolución Industrial en Europa e que aínda con certo atraso tanto a súa influencia, como o maquinismo incipiente, han de influír en España. Na Coruña, do mesmo xeito que noutras cidades españolas, aparecen estranxeiros que veñen como mestres dalgunhas industrias e do mesmo xeito algúns propietarios delas tratan de aprender novas técnicas desprazándose fose de España.

Cumprindo cos fins dos seus Regulamentos, o Consulado erixiuse en protector de pequenas fábricas xa que os seus membros consideraban que era o paso necesario para chegar a unha industrialización similar á que se achaba en Europa.

Este frutífero labor tivo como consecuencia a instalación do gran número de fábricas que se estableceron en Galicia durante os últimos anos do século XVIII e primeiros do XIX, como indican os Almanaques Mercantís referentes aos citados anos.

Outra das finalidades do Real Consulado foi a de proporcionar cultura e instrución ao pobo, xa que os ilustrados estimaban que a ignorancia era unha das principais causas da miseria económica e social. Esa preocupación polo cultural había de ter no Consulado un sentido popular: os ensinos deberían ser prácticas e utilitarias e por elo fomentábase o ensino profesional aos mozos.

Seguindo eses criterios o Consulado proxectou crear, por unha banda Escolas de formación dos Artesáns, como o foron a "Escola para ensinar a fiar a torno" e a "Escola de Hilazas" e tentou establecer un "Taller de medias de algodón" e por outra banda as Escolas de formacións especiais como o foron as do ensino de Comercio "", "Debuxo" e sobre todo a de Náutica "".

Dedicou tamén os seus afáns o Consulado á adquisición de libros e obras de contido económico, así en 1794, cos libros que se reuniron formouse unha pequena biblioteca que tiña por obxecto ilustrar aos comerciantes da súa matrícula nas prácticas mercantís, agricultura ou industria. Esta pequena biblioteca foi crecendo con novos títulos ata que en 1806, tendo como base estes fondos, o canónico de Santiago e home de letras Don Pedro Antonio Sánchez fundou a que denominaría Biblioteca do Consulado, primeira biblioteca pública da Coruña e á que para a súa formación e mantemento legou os seus bens.

O seu traslado a Madrid. Secretario da real academia da historia

Cando parecía acharse Cornide no apoxeo da súa actividade pública e as Institucións en cuxa creación tomara parte achábanse en perspectivas dun prometedor desenvolvemento, deixou os seus cargos e o seu domicilio coruñés para trasladarse de modo permanente a Madrid xa que na Corte, salvo algúns períodos de tempo dedicados á realización de estudos ou investigacións, haberá de permanecer ata o seu falecemento.

Tivo lugar este traslado en 1789, ano de grandes acontecementos na Historia: en Europa iniciábase a Revolución Francesa, os Estados Unidos de Norteamérica proclamaban a súa independencia e en España comezaba un novo reinado xa que morto Carlos III o 14 de decembro de 1788, sucedíalle o seu fillo Carlos IV que recibido polo pobo español con grandes esperanzas pronto habería de ser influído polos acontecementos externos.

Na decisión de Cornide puideron influír determinadas circunstancias ajuicio de Martínez-Barbeito, ben fose a súa decepción ao considerar que os seus esforzos para levar a cabo as melloras económicas e sociais do país non produciran os desexados efectos, tendo en conta que puxera a súa mellor vontade nas tarefas e servizos que lle pareceron máis convenientes para favorecer ao pobo, ou o seu vocacional desexo de continuar as súas investigacións e estudos nas ciencias históricas nun medio máis adecuado.

No seu traslado a Madrid levou consigo á parte dos libros da súa nutrida biblioteca, un gran número de traballos, memorias e apuntamentos así como notas sobre os proxectos que desexaba realizar.

Contaba entón cunha idade, cincuenta e cinco anos, moi adecuada para o estudo e un desexo de dar a coñecer mediante a publicación aqueles traballos que elaborara ao longo dos anos.

Moi pronto fixo relacións con estudiosos e eruditos naquelas materias que lle agradaban. Así participou en debates públicos que sobre Ciencias Naturais celebrábanse nos Estudos de San Isidro ou asistindo ás conferencias que sobre a Historia da Literatura pronunciaba Don Miguel de Manuel.

Pero as súas relacións máis importantes habería de telas coa Real Academia da Historia. Como indicamos, desde moi novo pertencera Cornide á docta corporación, como membro honorario, e a partir de entón non se interrompeu o seu trato cos máis famosos eruditos da época. Non foi só a súa correspondencia co autor da España Sacra de que fixemos referencia, senón tamén co benedictino galego P. Pablo Rodríguez, co que tivo unha gran amizade. Polas súas cartas, algunhas das cales se conservan na Academia da Historia, coñecemos as noticias que sobre diversos estudos e investigacións intercambiaban e estando xa Cornide en Madrid dedicado a estudos que sobre a historia de diversas zonas de España encargáralle a Academia, suxeríalle o P. Benedictino que recollese, puxese en orde e publicase aqueles datos, noticias e traballos que sobre a historia de Gal icia elaborara durante longos anos de estudo.

Debido ás súas actividades e cargos nas institucións públicas de Galicia, habíase granjeado tamén a amizade coas persoas de Galicia que ostentaban altos postos de goberno así como cos máis conspicuos personaxes da Corte de Carlos III, desde o Conde de Aranda, Floridablanca ou Rodríguez Campomanes ata Don Manuel Ventura Figueroa e ao iniciarse o reinado de Carlos IV, cos novos ministros a cuxa cabeza habería de situarse Don Manuel Godoy, Príncipe da Paz.

A Real Academia da Historia centralizara as actividades dos eruditos recollendo co concurso dos seus membros unha boa parte da riqueza diplomática e epigráfica de España. Fundada en 1737, foi o seu primeiro Director Don Agustín Montiano e Luyando e contou entre os seus membros de número a Campomanes, Porca e Rico, Llaguno, Martínez Mariña, Vargas Ponce, Jovellanos e Don Tomás Antonio Sánchez.

A primeira gran empresa que proxectou a Academia foi a formación dun Dicionario Histórico Crítico de España, cousa que non foi realizada. Emprendéronse viaxes para realizar escavacións arqueolóxicas, estudar inscricións e adquirir códices e examinar os arquivos españois así como o estudo da Xeografía antiga á dobre luz dos textos clásicos e da epigrafía.

Estes traballos e proxectos constituían para Cornide o mellor premio á súa vocación e por elo púxose por completo a disposición da Institución. As súas relacións cos académicos foron magníficas en todo momento e os seus méritos e sabedoría foron recoñecidos. Así en 1792 foi designado Académico de número e ao pouco tempo era elixido Revisor Xeral e de acordo con devandito cargo a Academia encomendoulle realizar unha serie de viaxes pola península, percorrendo a antiga Celtiberia, Castela a Nova, zonas do Pirineo e Levante con fins de estudo e investigación que levou a cabo con eficaces resultados como reflicte nos traballos de carácter arqueolóxico e xeográfico que deixou escritos.

Formou parte tamén Cornide, por acordo da Academia, da Comisión que constituída por Don Melchor de Prado, o Conde de Ofalia e Carrillo de Albornoz, trasladouse a Portugal, en novembro de 1798, co fin de facer unha copia do Códice das Sete Partidas de Alfonso X o Sabio existente na Biblioteca Nacional de Lisboa e así mesmo realizar o estudo de varias inscricións e monumentos.

Fai referencia Murguía ao aprecio e confianza que nel tiña Don Manuel Godoy cando lle pediu, en 1799, que fose a Portugal a fin de estudar a situación en que se achaba dita nación e os medios que serían convenientes para favorecer a súa prosperidade.

Durante dous anos de permanencia naquel país, adquiriu Cornide toda clase de noticias e datos para levar a bo fin o seu encargo. É unha proba, continúa Murguía, dos plans que Godoy tiña para, coa axuda de Francia, reinar en Portugal, proxecto que viría abaixo, ao serlle ofrecida para reinar soamente a rexión dos Algarves.

Cos datos e noticias que recolleu, preparou Cornide unha descrición completa daquel país e que co título "Estado de Portugal en 1800", en tres volumes, publicaría a Real Academia varios anos despois do falecemento do seu autor.

Regresando a Madrid, con data 19 de febreiro de 1802, A Real Academia da Historia lle elexía o seu Secretario Perpetuo. Pasou entón a vivir na chamada Casa da Panadería na Praza Maior madrileña, lugar onde tiña a súa residencia a insigne Institución.

Pouco tempo puido Cornide exercer o seu novo cargo académico, posto que apenas transcorrera un ano da súa toma de posesión, a consecuencia dunha pulmonía faleceu. Era o 22 de febreiro de 1802. Ao día seguinte sería enterrado na Igrexa Parroquial de San Ginés da capital de España.

O seu falecemento non lle permitiu regresar á súa terra natal como eran os seus desexos, segundo manifesta o tantas veces citado Sr. Martínez Barbeito, e que aínda que non era moi vello, tiña 69 anos, atopábase canso, era viúvo de D.a María Antonia de España e Giráldez, a cal, do seu matrimonio co tenente Coronel do Exército Don José Alvarez Abreu, tería unha soa filla D.a María das Hermitas, que faleceu sen sucesión en 1820.

A obra escrita de Don José Cornide

Sendo o estudo a dedicación vocacional de Cornide, froito dela e da experiencia adquirida no exercicio dos cargos públicos aos que dedicou os seus afáns durante tantos anos, foi unha abundantísima produción escrita en toda clase de materias, tanto literarias e do coñecemento do home no pasado, como as científicas, todas elas cultivadas de acordo coas ideas do seu século, é dicir, coas dos homes da Ilustración.

A súa educación fundamentalmente humanística recibida na mocidade, parece había de inclinarlle a actividades de tipo erudito ou filosófico, seguindo un criterio tradicional, pero moi pronto uniría a ela amplos coñecementos científicos; a Xeografía, as Ciencias da Natureza (polas que sentiu extraordinaria atracción), e a Economía que, cun sentido utilitario e práctico tanto había de desenvolver no exercicio das tarefas públicas nas que participou.

Aínda que con incansable laboriosidade redactou Memorias, Informes ou descricións ou escribiu libros onde, á parte de resaltar os seus extraordinarios coñecementos, con exquisito xuízo presentaba novas ideas ou trataba de resolver os múltiples problemas que se presentaban nos diferentes cargos por el desempeñados, pode observarse a través deles unha maior inclinación por determinadas materias, nas diferentes etapas da súa vida.

Así as súas investigacións e estudos sobre o pasado e as ciencias auxiliares da Historia como son as antigüidades ou a Arqueoloxía, a Xeografía e as Viaxes son obxecto de predilección, primeiro nos anos da súa mocidade e cando retirado dos asuntos públicos, fixa a súa residencia en Madrid colabora como membro numerario e finalmente como Secretario Perpetuo nas tarefas da Real Academia da Historia.

Durante os anos en que dedicou toda a súa actividade ás institucións de que formou parte, sen abandonar por completo os repetidos temas, singularmente os referentes á Xeografía e as viaxes, os seus escritos dedicáronse a expoñer os proxectos de desenvolvimiento da agricultura, a pesca e a bioloxía marítimas, aos asuntos económicos e ás obras sociais.

En canto ás formas literarias empregadas por Cornide nos seus escritos non habemos de buscar neles gran brillantez no uso da linguaxe, pero si se manifesta nunha prosa de gran claridade de exposición, precisión nos conceptos e no seu desenvolvemento, o que fai que as súas obras sexan lidas con interese, tendo en conta as noticias e os rigorosos datos que achega nos temas por el tratados.

Áchase reflectido nos seus escritos o extraordinario amor que, no desempeño dos seus cargos públicos, demostrou cara á Coruña e cara a Galicia, nos que buscaba, con todo empeño e sen reparar en sacrificios, o progreso e benestar dos seus concidadáns.

Os seus temas de preferencia foron sempre os relativos á Coruña e a Galicia de tal modo que, no conxunto da súa dilatada obra escrita, máis do oitenta por cento dos seus traballos tratan deste país.

Aínda que algunhas das súas obras, entre elas as de maior extensión, foron impresas durante a súa estancia en Madrid, a maioría dos traballos de Cornide son manuscritos inéditos, áchanse na Real Academia da Historia onde foron depositados por manda testamentaria do seu autor.

Historia

O estudo da Historia e a aplicación das súas ciencias auxiliares, foi a primeira e gran paixón de Cornide. Desde moi novo asimilou os novos métodos e o espírito do século en relación cos temas históricos en que o coñecemento do pasado hase de basear nas fontes instrumentais tratadas cun sentido crítico. Así a documentación ha de recollerse nos Arquivos aínda virxes, no terreo mediante a reconstrución da Xeografía antiga e as viaxes de exploración científica que tanto se utilizan na segunda metade do século XVIII, a Real Academia da Historia centraliza o movemento, recolle e salva unha gran parte da riqueza diplomática e epigráfica de España.

Nesta escola militou Cornide e de aí a importancia dos seus escritos, históricos:

• "Disertación xeográfica e histórica sobre cal fose o antigo asento da cidade Límica ou Lémica, sinalada por patria de Idacio no prólogo do seu Cronicón. Santiago. Imprenta de Don Andrés Fraiz. 4.° (Sen data, 1755?) (Escribiuna e presentou para ser admitido Académico Honorario da Real da Historia).
• "Varios apuntamentos que tiña recolleitos para a descrición da antiga Galicia" (Manuscrito)
• "Dos límites en xeral da provincia de Galicia, segundo as súas demarcacións naturais e civís e dos que tiñan entre si os Conventos Xurídicos." (Manuscrito).
• "Noticias de varias cousas particulares da Coruña. Copias e noticias de varias inscricións". (Manuscrito).
• "Disertación sobre os primitivos poboadores de Galicia". (Manuscrito). (Estudo das teorías de Masdeu, Flórez e Manuel Risco).
• "As Casitérides ou Illas do Estaño restituídas aos mares de Galicia" por Don Joseph Cornide Saavedra. Disertación crítica en que se procura probar que estas illas non son as Sorlingas, como pretende na súa Britania Guillermo Cambden e se as da costa occidental do Reino de Galicia". Madrid, por Benito Cano. 1790, 8.°
• "Investigacións sobre a fundación e fábrica da Torre chamada de Hércules, situada na entrada do porto da Coruña", por Don Joseph Cornide, veciño da devandita cidade e Académico Supernumerario da Real Academia da Historia. Madrid, na Oficina de Don Benito Cano. Ano de 1792, 4.°, 58 p. 6 lám. (Explica Cornide na Introdución do seu traballo as razóns da publicación do seu estudo cales foron o encargo do Ministerio de Mariña á Academia de Historia de dispoñer dúas inscricións para colocalas na Torre de Hércules, que acababa de ser reconstruída á conta dos fondos económicos do Real Consulado de Galicia e o seu desexo de dar a coñecer este monumento da antigüidade).
• "Memoria en que se procura investigar o verdadeiro sitio da Vila Celenense" (Manuscrito). (Este traballo foi atribuído ao membro correspondente da Real Academia da Historia, Fritirei de Andrade, aínda que se considera obra de Cornide).
• Memoria sobre o deus Ognio ou Hércules Céltico" (Manuscrito).
• "Papeis concernentes ao itinerario de Antonio Pío, que ía recollendo para ilustralo".
• Ilustracións ao Itinerario de Antonino Pío" (MS). (É unha descrición comentada das vías trazadas polos romanos en España. Non inclúe nelas as tres principais vías romanas de Galicia).
• "Noticia das antigüidades de Cabeza do Grego, recoñecidas de orde da Real Academia da Historia por Don Joseph Cornide Saavedra" (Impreso) (s.l., s.i., s.a.) 244 p. 4.° (23 cms.) (Na Introdución fai un relato da viaxe que por encargo da Real Academia da Historia fixo desde Aranxuez a Cabeza do Grego o día 25 de xuño de 1793).
• "Extensión e límites da Celtiberia, ríos, montes, poboados e camiños. Descubrimento dos seus pobos, con alusións a geógrafos romanos e gregos así como a estudos de Ambrosio de Morais, Zurita e outros" (Figura insere en laa edición de Noticia "das antigüidades de Cabeza do Grego..." e foi tamén publicada no T.I das Memorias da Academia da Historia, 1803).
• "Borrador da Memoria de Don Joseph Cornide sobre as antigüidades de Cabeza do Grego. (Manuscrito).
• "Apuntamentos de Don Joseph Cornide Saavedra para unha disertación sobre os Touros de Guisando". (Manuscrito).
• "Noticias das ruínas de Talavera a Vella por Don Ignacio de Hermosilla e Sandoval. Continuación por Don Joseph Cornide Saavedra" (Foi publicado este traballo no Tomo I das Memorias da Real Academia da Historia, Madrid, 1803).
• "Carta de Don Joseph Cornide sobre o sitio en que estivo Munda, lugar onde César venceu aos fillos de Pompeyo". (Manuscrito).
• "Crónica de San Luís, Rey de Francia, neto do Rey Don Alonso VIII de Castela, composta en francés polo Señor de Joinville, traducida ao castelán e dirixida á maxestade de Réinaa Dona Isabel, muller de Felipe II, por Jacques Ledel, a súa vasallo e criado, Impresa en Toledo por Francisco de Guzmán, no ano 1587 e agora novamente publicada cun discurso preliminar e varias notas e apéndices que contribúen a ilustrar a vida do Santo por Don Joseph Cornide Saavedra. Madrid, Imp. de Sancha. 1794, Fol°. (No discurso preliminar fai Cornide referencia á vida e personalidade do autor, Jean de Joinville, Senescal da provincia de Champaña e que servindo á beira de San Luís na conquista da Terra Santa foi testemuña ocular das súas gloriosas accións. Fala da primeira tradución castelá que foi debida a Antonio Pedro de Rieux, sobre o manuscrito de Joinville. Fai alusión a varias biografías do Santo e contén un breve resumo da vida de Joinville.

Xeografía, cartografía e viaxes

Moi grande foi a importancia que na época da Ilustración adquiriron os estudiosos xeográficos, a Cartografía e as descricións de Viaxes e Expedicións. Foron publicadas múltiples obras de Xeografía descritiva tanto das rexións españolas como dos países americanos debidas a famosos tratadistas como José Antonio de Villaseñor, Cano e Olmedilla e Vicente Tofiño, así como o labor descritivo e cartográfica de Tomás López, relativa ás provincias de España. A Real Academia da Historia aprobou en 1766 o proxecto de formar un Dicionario Xeográfico de España, considerando que a ciencia xeográfica ademais da descrición actual dos territorios, como auxiliar da Historia, tiña como misión o coñecemento do lugar en que os feitos do pasado sucederan.

É indubidable que estes conceptos moveron a Cornide a realizar os seus traballos tanto da Xeografía Histórica como da descrición e observacións das súas viaxes.

• "Descrición da costa de Galicia e dos seus tres conventos xurídicos. (Manuscr.).
• "Prólogo de Don Joseph Cornide do Mapa da provincia de Galicia, segundo o estado que tiña en tempo dos romanos". (Manuscrito).
• "Mapa corográfico da antiga Galicia arranxado ás descricións dos geógrafos gregos e romanos cunha lista da correspondencia dos nomes antigos aos modernos". Madrid, 1790. (Sinálanse nesta obra os instrumentos que foron utilizados con ana relación do nome moderno de moitas rexións e pobos).
• "Mapas dos Bispados de Ourense e Mondoñedo" (Publicados os volumes XVII e VXIII de España "Sacra" do P. Enrique Flórez).
• "Descrición circunstanciada da costa de Galicia, noticias da pesca que se fai nos seus portos e dos barcos e aparellos dos seus matriculados, formada por D. Joseph Cornide Saavedra. Ano 1785, segundo as relacións comunicadas á Real Sociedade Compostelá polos Cabaleiros Ministros de matrícula". (Manusc.)
• "Descrición das Rías e portos de Galicia". No libro III da Descrición deste Reino polo Lic. Molina, con anotacións de Don Joseph Cornide.
• "Artigos do Dicionario Xeográfico de Galicia" (Consta dunhas mil papeletas nas que se describen varias poboacións de Galicia; refírense a Sada e á Coruña os datos máis importantes).
• "Xeográfica de España polo Nubiense", traducida do árabe con notas e ilustracións. (Manusc.)
• "Varios artigos xeográficos de Galicia". (Manuscr.)
• "Ensaio dunha descrición física de España" (Madrid, 1803)
• "Descricións de Historia Natural do Pirineo" (Manuscr.)
• "Papeletas xeográficas dalgúns pobos de España". (Manuscr.)
• "Algúns nomes xeográficos que se achan no repartimiento de Sevilla e en varios autores". (Manuscr.)
• "Viaxes de Don Joseph Cornide por algúns puntos de Galicia: "Borrador dunha viaxe de Villafranca a Santiago" (Fai algunhas observacións sobre a paisaxe, a agricultura e a artesanía rural). "Observacións de viaxe desde Puentedeume por Caaveiro e de Pontes a Villalba" (Describe neste traballo o Mosteiro de Caaveiro, facendo unha crítica da famosa lenda sobre a casulla, o cáliz e os anteollos de S. Rosendo).
• "Viaxe de Santiago a Corcubión" (Describe algúns edificios notables de Negreira e a Casa do "Cotón" e a Ponte Maceira). (Manuscritos)
• "Viaxe da Coruña a Madrid por Ourense, Zamora e Salamanca" (Contén datos de gran interese sobre os camiños, as zonas que visita, os monumentos e as tradicións.) (Manuscrito)
• "Diario dunha viaxe de Mondego a Madrid" (Describe a cidade de Astorga). (Ms.)
• "Itinerario de Galicia" (Describe a súa viaxe de Madrid a Vigo). (Ms.)
• "Viaxes de Don Joseph Cornide polos arredores de Madrid" (Manuscrito)
• "Viaxes que fixo a Uclés e a Sahelices para recoñecer as antigüidades de Cabeza do Grego e determinar a Xeografía da Celtiberia" (Ms.)
• "Viaxe de Don José Cornide a Murcia e a Valencia" (Manuscrito)

Estudos filolóxicos

O gran interese de Cornide pola lingua galega e os traballos que sobre ela realizou, foron dados a coñecer, por vez primeira, no magnífico estudo de Carlos Martínez-Barbeito titulado "Don José Cornide e o seu Catálogo de palabras galegas" publicado no volume XXVII, de 1957, do Boletín da Real Academia Galega.

A través do seu contido dámosnos/dámonos conta do caudal de erudición filolóxica de Cornide, o seu coñecemento da obra de gramáticos como Bernardo de Alderete e sobre todo dos estudos, que sobre a lingua galega, realizaron os seus contemporáneos galegos como o P. Sarmiento, Sobreira ou o P. Rodríguez, cuxos traballos, por el copiados e analizados, constituíron un conxunto de datos de aplicación para a realización do seu labor.

As investigacións de Martínez Barbeito nos fondos documentais existentes na Real Academia Galega deron como resultado o descubrimento de varios manuscritos autógrafos de Cornide referentes á nosa lingua vernácula, que con outros papeis de contido histórico e literario constitúen a doazón feita á devandita corporación por Dona Eladia da Igrexa e que pertenceran aos seus irmáns Don Francisco María e Don Antonio, coñecidos literatos. Os referidos manuscritos de Cornide serviran como materiais para a redacción do Dicionario da lingua Galega de Don Francisco Javier Rodríguez, primeiro dos dicionarios impresos en galego.

A relación dos manuscritos filolóxicos que cita son en realidade unha colección de datos e apuntamentos tomados de varios autores utilizados para a redacción do seu Catálogo, e son os seguintes: 1) "Bocablos (sic) do idioma vulgar que se achan nas historias e escrituras 2) "Palabras das linguas gótica e árabe segundo tráeos Alderete na "orixe da lingua castelá "; "Lista dalgúns vocábulos anticuados que se achan na Crónica de Don Alonso Onceno, por Juan Núñez de Villazán"; Varios traballos do P. Sarmiento referentes ás transformacións que experimentan os sons vocais e consonantes ao pasar do latín aos idiomas romances e "Traslado dalgunhas coplas do Cancionero de Alvarez de Villasandino", das que fai unha crítica persoal de carácter filolóxico. Unha maior orixinalidade, produto das súas observacións durante as múltiples viaxes que realizou por diversas comarcas galegas ou nas que viviu, presentan os catro cadernos pequenos que comprende a "Lista dalgúns pobos, ríos, montes e illas de Galicia que parecen de orixe céltica, ou aos que non se lles descobre semellanza co latín e tan notadas as variedades con que se achan en instrumentos ou autores antigos".

O "Catálogo de palabras galegas" áchase nun volume de 256 páxinas manuscritas en cuxo contido, á parte da súa inequívoca caligrafía, áchanse fehacientes mostras da súa atribución a Cornide. Tales son a abundancia de palabras procedentes da historia natural, as constantes referencias a Sarmiento, o coidado con que analiza a etimoloxía dos topónimos e dos apelidos familiares así como o referirse a zonas e localidades mencionados en escrituras referentes a señoríos da súa propiedade.

As fontes utilizadas na redacción do Catálogo son, por unha banda cultas como procedentes de libros e documentos e por outro populares ou tomadas da observación directa da linguaxe dos labradores e mariñeiros.

No uso das primeiras fai gala Cornide dun coñecemento profundo de todas as coleccións existentes na súa época e mostra así mesmo o seu enorme erudición na etimoloxía das palabras tanto as procedentes dos idiomas clásicos, grego ou latín, como doutros idiomas tanto antigos como modernos.

Poesía en galego

A fecunda pluma de Cornide nas diversas ramas do saber humano, non ten, con todo, representación poética de importancia, xa que devandito xénero só foi cultivado por el de maneira extemporánea e ocasional.

A súa breve produción poética foi dada a coñecer por Don Manuel Murguía no traballo titulado "Poesías de Cornide en Galego", publicado no Boletín da Real Academia Galega (Tomo X, 1917).

Sinala que, a pesar do prosaismo imperante e o século XVIII, a vea poética achábase presente nas festas populares de cidades e vilas, como sucedía en Noy a en a festividade de San Bartolomé.

Moi celebrada foi en Sada a data do nacemento de Carlos III no mes de xaneiro de 1761, tanto pola popularidade do Rey , de quen se esperaba toda clase de prosperidades, como por participar nos festexos a fábrica de Jarcias, sendo Ministro do seu Maestranza Don Juan Gil Taboada. A estas festas acudían as familias máis notables da Coruña e Betanzos asistindo tamén a elas D. José Cornide, que naquel momento se achaba en Mondego.

Non quedase noticia destes festexos a non conservarse copia dunhas "Décimas" escritas por Cornide e nas que nunha linguaxe festiva e socarrón, e utilizando "a faísca epigramática dun bo escarnio" fai unha completa descrición de como se desenvolveu a festa.

Esta forma de expresión e as posibles alusións desgustou a algúns personaxes, entre eles un tal Salgado e a Gil Taboada. Salgado replicó desenfadadamente e Cornide contestoulle cunha nova "Decima".

Outra composición poética de Cornide en galego foi o "Soneto a Fi-lida", que é considerada por José María Alvarez Blánquez como un verdadeiro madrigal e a mellor composición da lírica galega no século XVIII e que só por ela pode ser considerado Cornide como verdadeiro poeta.

As tres composicións poéticas, de puño e letra de Cornide foron atopadas por Don Antonio Rey Escariz por quen foi mostradas a Murguía.

Figuran no Vol. II de Escolma de Poesía Galega e son:

• "Décimas" (En que se describen as festas celebradas en Sada con motivo dos aniversarios de Carlos III, en xaneiro de 1761).
• "Décimas" (Nas que se contesta á réplica de Salgado).
• "Soneto a Filida".

Ensino e cultura

• "Informe sobre o estado en que se atopaba a Educación da mocidade en Galicia, dirixido ao Príncipe da Paz. Ano 1793 (?). (Responde Cornide con gran rigor e claridade ás nove preguntas que no cuestionario faille D. Manuel Godoy). (Ms.)
• "Informe que deu ao Consello de Castela, sobre a conduta, literatura e disposición dos dezanove pretendentes á praza de Arquiveiro Xeral de Galicia". Ano 1775 (?). (Era entón Presidente do Consello de Castela Don Manuel Ventura Figueroa).
• "Papel de Don José Cornide Saavedra ao Excmo. Sr. Don Francisco de Saavedra sobre os ensinos que poderían fomentarse na cidade de Santiago. Ano de 1798". (Ms)
• "Observacións sobre o establecemento dunha Biblioteca Pública na Coruña". (Manuscrito).
• "Informes de Don José Cornide sobre a Carta do Abate Hervás, impresa e non publicada na que se dá conta dos papeis contidos nos Arquivos de Barcelona e Uclés".
• "Noticias dalgúns xogos para aumentar o tratado dos de Rodrigo de Caro". (Manuscrito).

As ciencias naturais

O estudo e desenvolvemento das ciencias naturais constituíron para Cornide unha verdadeira paixón. Esta afección, fomentada, indubidablemente polo novo espírito da Ilustración, que consideraba a Natureza como fonte de toda clase de riquezas, e por elo estimaba que o seu estudo era o mellor modo de fomentar o progreso e o benestar da poboación tanto na Coruña como no resto de Galicia.

Os monarcas da casa de Borbón deron extraordinario impulso a este progreso en diversos lugares de España. Así Fernando VI xestionou a vinda do naturalista Loefflin, discípulo de Linneo e de Guillermo Bowles co fin de que estudasen as producións do noso chan, comezando pola minería. En 1755 estableceuse no Soto de Faragullas Quentes o primeiro Xardín Botánico do Estado e Carlos III encargou a Gri-maldi a creación dun Gabinete de Historia Nacional encargando a renombrados botánicos o estudo da flora de varias rexións españolas.

Cornide nas moitas viaxes realizadas por toda Galicia fixo numerosos estudos sobre a minería, a botánica e a pesca que reflicte nos seus escritos.

Obras xerais

• "Ensaio sobre a orixe, progresos e estado da Historia Natural entre os antigos anteriores a Plinio, por don José Cornide Saavedra. Madrid, Imprenta Cano, 1794, 8.° (Deste libro dá tamén noticia o naturalista Colmeiro na súa obra "A Botánica e os botánicos na península Hispano-Lusitana".)
• "Papeis curiosos de Historia Natural recollidos por Don José Cornide Saavedra" (Mans.)

Minería

• "Noticias sobre o descubrimento dunha mina de carbón en terra de Galicia". (Manuscrito). (Este traballo foi premiado pola Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago. Devandito descubrimento tivo lugar en Pontes de García Rodríguez. Quixo Cornide formar unha Compañía que debuxase un plano e obtivese máis datos).
• "Memoria sobre a mina de Cobre do Seixo en Galicia". (Con citas de Zervela, Alariz e Carrocedo).
• "Noticias recollidas por Don José Cornide sobre Minas en España" (Manuscrito).
• Memoria sobre as minas de Galicia e outras producións de orde mineral. (Manuscrito). (É un traballo moi erudito e enriquecido no seu parte histórica con referencias tomadas de escritores antigos e do Licenciado Molina).
• "Noticias das Minas de estaño de MonterRey en Galicia" (Manuscrito).

Botánica. Agricultura

• "Nomes de herbas e plantas coas correspondentes palabras latinas". (Manuscrito).
• "Memoria sobre a planta chamada Orchilla na costa de Galicia". (Manuscrito).
• "Carta dirixida por Don José Cornide Saavedra a un amigo de Madrid, sobre o método de adiantar as dehesas reais en Galicia" (Manuscrito).
• "Memoria sobre o cultivo dos montes comúns en Galicia". (Manuscrito). (Entre os fondos -que na Sección Papeis de Cornide consérvanse no Arquivo histórico do Reino de Galicia son varios os informes referentes ao cultivo e repoboación dos Montes de Galicia, elaborados todos eles para a Real Academia de Agricultura de que fixemos referencia).
• "Informe que Don José Cornide Saavedra deu ao Gobernador do Consello sobre un proxecto de Don Antonio Valdés, Tenente do Rexemento de Compostela, sobre fomentar os arboledos de Galicia, excitando aos propietarios o gusto polas plantas e facilitándolles o modo de facelos con menos custo e cunha policía que ao mesmo tempo que asegure a súa existencia, conserve aos gañados o medio de existir". (Manuscrito).

A pesca

A disputa entre os pescadores galegos e os armadores cataláns que viñeron a Galicia, non só a pescar, senón a establecer industrias de salgadura, foi sen dúbida o máis forte acicate que moveu a Cornide tanto a favorecer e colaborar na creación do Montepío da Pesca de Galicia como a profundar no coñecemento e desenvolvemento da economía marítima e no estudo da súa bioloxía, sendo precursor da Ictiología Mariña en España.

• "Observacións de Don José Cornide, Rexedor de Santiago, que forma a nome da súa cidade, sobre a cuestión sustentada entre cataláns e galegos, relativa á pesca da sardiña na costa de Galicia e que presenta aos señores da Xunta mandada formar por Real Resolución de 12 de febreiro de 1774". (Manuscrito).
• "Informe de Don José Cornide á Sociedade Compostelá sobre o uso da Jábega" (Manuscrito).
• "Informe de Don José Cornide sobre todos os sobrecargos que sofre a pesca da sardiña, sobre o estado da mesma e medios de mellorala nos portos de Galicia". (Manuscrito).
• "Informe sobre o que debía facerse para proceder co debido coñecemento no fomento da pesca do Reino de Galicia". (Manuscrito)
• "Proxectos dun Montepío para o fomento das pesqueiras de Galicia" (Manusc.)
• "Memoria sobre a pesca da sardiña nas costas de Galicia" por Don Joseph Cornide, Rexedor da cidade de Santiago. Madrid, MDCCLXXIX, Por Joaquín Iberra, 156 pag. Fai alusión no Discurso preliminar, único, á pesca dos cataláns en Galicia e o uso da Jábega desde 1750, razóns polas que os pescadores galegos deben ser defendidos e medios que han de usarse para a conservación da pesca. Estuda a Sardiña desde o punto de vista biolóxico e sinala os seus modos de vida ao camiñar en bandas. Os aparellos de pesca utilizados desde a antigüidade, buques empregados. Modos de defender a devandita pesca con promoción doutros peixes como o abadexo. Nos cinco apéndices da publicación inclúe varios asuntos relacionados co tema:
  • I.-Real Orde de 12 de febreiro de 1774 sobre o uso da jábega;
  • II.-Escrito polo que é Comisionado pola cidade de Santiago;
  • III.-Memorial sobre o uso da Jábega;
  • IV.-Lei Real sobre as ordenanzas de pesca en Pontevedra, A Coruña e Aviles
  • V.-A xurisdición de Mariña e os seus Ministros. Ordenanzas de diversos portos.
• "Ensaio dunha Historia dos peixes e outras producións mariñas das costas de Galicia", arranxado ao sistema de Caballero Linneo, cun tratado das diversas pescas e aparellos con que se practican por Don Joseph Cornide Saavedra. Madrid. Imprenta de Benito Cano. 1788, 8.° (No prólogo desta obra di Cornide que estando, naquela época, o estudo da Historia Natural do mar "case enteiramente descoidada en España e do todo descoñecida en Galicia" tivo que contentarse con ler os poucos libros de que tiña coñecemento e a utilizar tanto fontes dos clásicos desde Aristóteles, Plinio o Vello e Dioscórides como dos modernos Rondelet (a quen denomina Rondelecio), naturalista de Montpellier do século XVI e outros máis próximo a el como Stalígero, Buffon e Lineo. Comeza a obra estudando a morada hidrológica das especies e realizando a primeira descrición da plataforma submarina, o relevo e configuración da meseta continental submarina desde as desembocaduras dos grandes ríos e formación das rías ata as rexións abisais. Do mesmo xeito fai alusión ás materias orgánicas errantes na auga, o que hoxe se denomina plancto, facendo a observación de que nas Rías de Galicia a súa "natural disposición faias abundantes nesta materia", que é o principal alimento dos peixes. Segue por último cunha prolija descrición das especies mariñas seguindo o sistema de Linneo, como indica a portada da obra, aínda que en moitos casos impera na descrición e clasificación o seu propio criterio).

Comercio, industria, economía

• "Papeis e apuntamentos de Don José Cornide Saavedra concernentes á poboación, agricultura, comercio e industria de Galicia". (Manuscrito)
• "Observacións sobre a poboación, agricultura, industria e comercio de Galicia" (Manuscrito). (Vén ser este estudo un complemento do contido no manuscr. anterior).
• "Informe que de Real Orde deu Don José Cornide Saavedra, en 1778, sobre unha representación do Comercio da Coruña, queixándose de que se quixese redimir o encabezamiento formado para o mesmo ano do dereito do 10 por 100, imposto sobre xéneros por menor". (Manuscrito)
• "Observacións sobre o establecemento de Correos Marítimos na Coruña". (Manuscrito)
• "Observacións soltas sobre o fomento da nosa Mariña". (Manuscrito)

Escritos sobre Portugal

Corresponden aos últimos anos da súa actividade e os seus temas áchanse referidos ás dúas etapas da súa viaxe a Portugal, a primeira das devanditas etapas cando foi comisionado pola Real Academia da Historia en compañía de Melchor de Prado e de Carrillo de Albornoz para realizar estudos sobre inscricións e monumentos nos anos 1798 e 1799 e a segunda, entre 1800 e 1801, en que os seus estudos están referidos ao "Estado de Portugal".

• "Inscricións e papeletas xeográficas dos pobos de Lusitania". (Manuscrito)
• "Xeografía antiga de Portugal". Juntamente con este estudo áchanse "Deuses antigos da Lusitania", "Descrición das súas costas", "Inscricións" e "O Itinerario de Antonino Pío por Portugal e Estremadura". (Manuscritos)
• "índice xeográfico dos pobos de Portugal" (Manusc.)
• "Apuntamentos e papeis que recolleu para formar a súa obra achega do Estado de Portugal en 1800" (Manuscrito)
• "Estado de Portugal no ano 1800". Obra en tres volumes impresa en Madrid, 1803.
• "Materiais recolleitos para a composición do tomo IV da obra "Estado de Portugal en 1800".

Papeis existentes no arquivo histórico do reino de Galicia

Foron entregados ao Arquivo, en calidade de doazón, en 1895, por Don Anxo Hermosilla, ilustre coruñés, Auditor Xeral da Armada, falecido en Madrid en 1924. Home de vasta erudición chegou a posuír unha importante biblioteca legada á Real Academia Galega, da que era membro de Honra e por herdanza familiar os libros e papeis que pertenceron a Don José Andrés Cornide Saavedra. Constitúen esta documentación 304 pezas en 18 cartapacios, de estudos, borradores, minutas, cartas, orixinais e copias sobre diversos asuntos, a maior parte referentes a problemas rexionais, sobre temas históricos, xeográficos, económicos e sociais, sobre ciencias naturais, literatura e referentes a América. Destes grupos facemos un breve resumo:

Histórico-Xeográficos

Notas sobre o feudalismo e señoríos en España; Disertación sobre as Casitérides. Idea dunha edición de crónicas e memorias de éos Rey de Castela; Noticia sobre brasóns e homes soados de Galicia; Descrición circunstanciada da costa de Galicia e raia onde se une con Portugal, etc.

Económicos e sociais

Real Montepío de Pesca de Galicia; A Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago de Compostela; Asociacións de Caridade; Gremios de Mareantes e Pescadores; Establecemento da Academia de Agricultura da Coruña; Fomento do cultivo de cereais, montes, etc.; Uso da Jábega nos barcos de pesca, etc.

Ciencias Naturais

Estudo das augas mineiro medicinais de Galicia; Melificación; Apuntamentos e papeletas para un Dicionario de Peces; Sobre o Protomedicato da Coruña, etc.

Literatura

Notas sobre a utilidade do Teatro; Festas Literarias; Semanario político, histórico e literario da Coruña.

Papeis referentes a América

Sobre o Virreinato da Nova España durante a xestión do Marqués de Croix, Don Carlos Francisco da Croix (1766-1771), do cal foi Asesor Xeral Don Diego Antonio Cornide, pai de Don José Andrés.